Sjálfstæð hugsun og erindi samviskunnar

Þessar hugleiðingar mínar birtust í ritinu 90 raddir, sem gefið var út af Landssambandi sjálfstæðiskvenna nú í ár.

.

Hugmyndir okkar og skoðanir gegna mikilvægu hlutverki í lífi okkar og við höfum yfirleitt talsvert af hvoru tveggja. Við höfum skoðanir sem við erum meðvituð um, stundum sannfærð en við vitum líka að eitthvað af skoðunum og viðhorfum eru okkur ómeðvituð. Við drekkum í okkur utanaðkomandi áhrif og þau móta okkur. Skoðanir okkar hugmyndir og kenningar eru okkur einskonar stétt eða grunnur og við viljum standa styrk og í báða fætur. Þær hafa mikið vægi í huga hvers og eins og við erum metin eftir skoðunum okkar, framsetningu þeirra og fylgni við þær. Þó getur það hent og hendir að svo virðist sem bil virðist vera milli hugsana og skoðana, orða okkar og verka og svo veruleikans sem við lifum í.

     Þegar svo er verður okkur þörf á að leita leiða sem raunverulega brúa þetta bil. Þær leiðir virðast þó oft á tíðum vandfundanar eða torfærar. Í kjölfar þessara inngangsorða má spyrja hvað felist í því að tileinka sér skoðun, hugmynd eða kenningu og gera hana að sinni. Hvort það fari saman að myndi maður sér skoðun leiði það augljóslega til þess að sá hinn sami tileinki sér hana, noti hana í daglegu lífi og hún móti orð hans og æði. Hér er  ástæða til að huga að manninum sjálfum í þeim veruleika sem hann lifir og aðferðum hans til að fóta sig þar.

     Þeim sem gefa sig í að vera í forystu, leiða mikilvægar stofnanir, samfélög eða þjóðir er nauðsyn á íhugun af þessu tagi, en öll þurfum við að huga að þessu og leita svara, því að við erum jú hluti af gangverki lífsins og viljum og getum haft áhrif. Skoðanir hafa áhrif á langanir og móta athafnir okkar. Fullvissa er að meira eða minna leyti ávísun á að við höfum venjur sem stýra athöfnum, efi hefur ekki slík áhrif. Efi er óþægilegt og ófullnægt ástand sem við reynum að losna úr og öðlast vissu sem er þægilegra ástand sem við viljum viðhalda og við viljum halda í þær skoðanir sem við höfum tileinkað okkur. Aðferðirnar sem við m.a. notum til að mynda okkur skoðanir má á hversdagslegan hátt orða þannig að við getum bitið í okkur skoðun sem við fylgjum svo hvað sem á dynur. Við hlustum á það sem þeir sem viðurkennt er að vit hafi á málum segja og gerum þeirra skoðun að okkar. Eins hafa menn tilhneigingu til að reyna að fella hið margbreytilega líf sitt og úrlausnarefni þess að regluverki í einhverri mynd. Það virðist sem okkur láti vel að hugsa og leita sanninda út frá kerfum. Við notum því gjarnan kenningar sem okkur virðast ganga upp og okkur hugnast til að undirbyggja skoðanir okkar og við notum kenningarnar sem grunn þegar ný viðfangefni verða á vegi okkar.

     Maðurinn sem félagsvera, hefur komið sér upp reglum um samskipti, með kenningum, sáttmálum og boðum, skráðum og óskráðum. Uppsöfnuð reynsla kynslóðanna hefur fætt af sér siðareglur og þó að um þær sé ekki sammæli ríkir þó, að minnsta kosti í orði, samkomulag um nauðsyn þeirra og jafnvel um nauðsyn þess að þær verði undirstaða laga samfélagsins. Til grundvallar þessum siðareglum liggur veigamikill kjarni. Þessi grunnur er uppspretta sem getur réttlætt og skýrt niðurstöðu. Hér er komið að hugsun um mannlegt eðli og frelsi mannsins til að axla ábyrgð á eigin lífi. Þessu lífi sem gefur kost á að skynja, skapa, upplifa og njóta, jafnframt því sem leitað er skilnings. Skráðar reglur, hverskonar, eru sem sagt mikilvægar, hættan getur hinsvegar legið í því að menn sammælist um það að séu þær til staðar þá sé það fullnægjandi að brjóta þær ekki. Sem sagt hafi engar skráðar reglur verið brotnar þá er málið í höfn og þarfnast ekki frekari umræðu.

      Þjálfun og rækt mannsins við hugsun sína, skynsemi og tilfinningar, leggja ómissandi grunn að skynjun og skilningi á hinum ytri siðferðisboðum. Þegar menn leita í eigin huga og vega réttmæti breytni sinnar, hvort sem er í bráð eða lengd, verður samviskan á vegi þeirra. Þetta hugtak, samviskan, er mikilvægur þáttur í lífi manna og til þess er æ og aftur vísað í orði. Því fer þó fjarri að í almennri eða fræðilegri umfjöllun um siðferði og hegðun sé sammæli um samviskuna sem grundvöll af neinu tagi. Það hafa verið gerðar tilraunir til að leysa hana undan vaktinni og á stundum gera hana tortryggilega og því hefur verið haldið fram að í raun sé hún ekki til.. Hjá öðrum gegnir hún undirstöðuhlutverki í kenningu eða sem raunverulegt fyrirbæri.

     Í Víga-Glúms sögu er frásögn af bardaganum á Hrísateigi. Halldóra Gunnsteinsdóttir eiginkona Glúms kvaddi konur á vettvang með þessum orðum: „Ok skulum vér binda sár þeirra manna, er lífvænir eru, ór hvaða liði sem eru.“ Þessi orð og afstaða fornkonunnar eru merkileg fyrir margra hluta sakir, full af kærleika og fyrirhyggju.. Það heyrir til undantekninga að í fornsögum okkar, sem eru ríkar af frásögnum af bardögum og mannvígum, sé minnst á aðhlynningu særðra. Hjá Halldóru kemur fram sú afstaða að þegar þurfandi mönnum er sinnt beri að hefja sig yfir flokkadrætti og erjur. Sú hugsun virðist upplýst af hugmynd um manngildi og ekki er seilst óhóflega langt þó að sú ályktun sé dregin af orðum hennar að samviskan hafi hér talað til hennar, hún hafi komist að niðurstöðu um það hvers konar manneskja hún vildi og henni bæri að vera og hvað henni bæri að gera.  Það er í óþökk bónda hennar sem fornkonan tekur sér ásamt stallsystrum sínum þetta fyrir hendur. Hér er tekið það bessaleyfi að gera því skóna að þarna hafi Halldóra í raun svarað spurningum sem í aldanna rás hafa leitað á manninn í viðleitni hans við að finna sér stað í tilverunni. Hvað ber mér að gera? Hvers konar maður vil ég- og ber mér að vera og hvað er gott líf? Annars vegar er spurt um viðmið eða reglur sem nota má til leiðsagnar og þar með leitað út á við og hugað að þeim ramma sem athöfnum eru settar en hins vegar beinist athyglin að manninum sjálfum í öllum sínum margbreytileika, og þroskamöguleikum hans. Hún tekur af skarið og fylgir með athöfnum sínum eigin innri rödd þrátt fyrir vanþóknun umhverfisins. Það má þó vera að Halldóra sjálf hefði orðið undrandi á þessari útleggingu á orðum hennar og gjörðum. Í sögu Víga-Glúms kemur fram að hann hafi tekið kristni þremur árum fyrir andlát sitt, ekki er vikið að kristnitöku konu hans en óneitanlega virðast bæði kristnar hugmyndir um náungakærleik og ákvarðanir sem byggja á því að einstaklingurinn hugi að eigin gildum  koma hér við sögu.

   Það er við hæfi að láta Halldóru Gunnsteinsdóttur leiða okkur yfir í örstutta skoðun á samviskuhugtakinu og hlutverki þess í tilraunum okkar til að fóta okkur í veröldinni og huga að inntaki eigin lífs. Þegar menn tala um að þeir breyti eftir bestu samvisku gera þeir yfirleitt ekki kröfu um að aðrir samþykki samvisku þeirra sem óskeikula. Eigi að síður er henni ætlað mikilvægt hlutverk og sé vísað til samviskunnar varðandi ákvarðanir, orð eða gerðir, sem augljóslega þjóna eingöngu einkahagsmunum viðkomandi, heyrist holur hljómur. Á sama hátt virkar það sem hver önnur mótsögn að réttlæta augljóslega siðferðilega rangar athafnir með tilvísun til samviskunnar. Það er þó ekki óþekkt að menn noti samviskuhugtakið á þennan hátt og það á sinn þátt í því að gera merkingu þess enn óræðari. Hversdaglegi skilningurinn á samviskunni er að hún sé eitthvað sjálfsprottið innra með mönnum, þeirra innri rödd. Hún kveður upp úrskurð um hvað er siðferðilega rétt að gera eða láta ógert. Röddin sprettur þó ekki upp úr tómi heldur er hún niðurstaða reynslu, yfirvegunar og hugsunar. Jafnframt vita menn að það sem samviska þeirra segir þeim að sé rétt fer ekki alltaf saman við það sem samviska náungans kveður á um. Hér er ástæða til að staldra við því eins og svo mörg önnur orð í íslensku er það gegnsætt. Sr. Þegar menn tala um að þeir breyti eftir bestu samvisku gera þeir yfirleitt ekki kröfu um að aðrir samþykki samvisku þeirra sem óskeikula. Eigi að síður er henni ætlað mikilvægt hlutverk og sé vísað til samviskunnar varðandi ákvarðanir, orð eða gerðir, sem augljóslega þjóna eingöngu einkahagsmunum viðkomandi, heyrist holur hljómur. Á sama hátt virkar það sem hver önnur mótsögn að réttlæta augljóslega siðferðilega rangar athafnir með tilvísun til samviskunnar. Það er þó ekki óþekkt að menn noti samviskuhugtakið á þennan hátt og það á sinn þátt í því að gera merkingu þess enn óræðari. Hversdaglegi skilningurinn á samviskunni er að hún sé eitthvað sjálfsprottið innra með mönnum, þeirra innri rödd. Hún kveður upp úrskurð um hvað er siðferðilega rétt að gera eða láta ógert. Röddin sprettur þó ekki upp úr tómi heldur er hún niðurstaða reynslu, yfirvegunar og hugsunar. Jafnframt vita menn að það sem samviska þeirra segir þeim að sé rétt fer ekki alltaf saman við það sem samviska náungans kveður á um. Hér er ástæða til að staldra við því eins og svo mörg önnur orð í íslensku er það gegnsætt. Sr. Helgi Hálfdanarson (1826-1894) gerir grein fyrir þessu í riti sínu kristileg siðfræði eptir lutherskri kenningu  á eftirfarandi hátt:

Þegar vér íhugum þýðing orðsins samvizka (conscientia, syneidesis), þá bendir það á vitund í sameiningu við einhvern, á samvitund. En við hvern? Samvizkan er eigi að eins samvitund mannsins við sjálfan sig, heldur og samvitund við aðra menn. Að því leyti sem samvizkan er rjett og óvillt, hlýtur hún að segja öllum hið sama. En samvizkan er auk þess samvitund við guð, og í þessu tilliti ber hún einkum nafn sitt með rjettu.

Samkvæmt orðum sr. Helga ætti því samviskan að bera öllum sömu boð, sem eins og áður sagði, reynslan sýnir að hún virðist ekki gera. Bendir það þá til þess að samviska manna sé „mis vel stillt“? Það kann svo að vera og hugsanlega felst þessi stilling vogarafls samviskunnar ekki síst í því að rækta með sér dygðir. Samband við eigin huga  og gott jarðsamband við veruleikann, eins og við sjáum hann og reynum, eru samviskunni líka undirstöðuþættir.  Það virðist allavega ekki vænlegt að reiða sig á samvisku annarra þótt ekki sé útilokað að einhverjum detti í hug að reyna það. Hér kann að virðast sem verið sé að sækja vatnið yfir lækinn. Sr. Helgi leggur áherslu á mikilvægi samvitundarinnar við Guð og nauðsyn þess að fara að boðum hans. Leið þýska heimpekingsins Immanúels Kants (1724-1804) er að vísa í alhæfanlega reglu, skylduboð, sem allir hljóta að fylgja, þar hafa menn mælistiku sem þeir geta lagt breytni sína eða hugsun um breytni undir. Báðar leiðir gagnmerkar, fetaðar af mörgum og gætu virst geta gefið endanlegt svar. 

     Kristnir menn hafa í tímans rás nokkuð beint sjónum að samviskunni og haft til hennar mismunandi sýn. Tómas frá Akvínó (1225-1274) velti því fyrir sér hvort samviskan væri óskeikul og svaraði því neitandi. Tómas telur dygð felast í því að virkja hæfileika sína með siðsamlegu líferni og hæfileiki manna býr ekki hvað síst í skynsemi þeirra. Hann telur mennina búa yfir náttúrunnar skilningsljósi og upplýstir af því skynja þeir hin náttúrulegu lög og skilja hvað er gott og hvað illt. Hann telur að til séu algild siðaboð sem skuldbindi alla menn en það að menn séu ekki sammála um hver þessi boð eru, sýni að hæfileikinn til að höndla slík algild boð er skeikull. Leið mannsins skv. Tómasi er því hlýðni við kenni- og boðvald og kirkjunnar.

     Það er við siðbreytingu sem þær kenningar að samviskan sé rödd Guðs í brjósti manns og þar með óskeikul, breiðast út. Á meðal þeirra sem tóku þessa hugmynd upp á arma sína var Jóhann Kalvín (1509-1564 ). Hugmyndin er m.a. tengd höfnun á kennivaldi kaþólsku kirkjunnar, hver einstaklingur er fær um að rækta beint samband við guð sinn án forræðis stofnunar. Marteinn Lúther (1483-1546) hafnaði einnig kennivaldi kaþólsku kirkjunnar en á nokkuð öðrum forsendum. Samviskuhugtak hans er mótað af kenningum Páls postula og innsta eðli mannsins samofið því sem nefnt er samviska. Í einni frægustu ræðu hans fluttri í Worms árið 1521 sagði hann meðal annars:

 Því að ég trúi hvorki páfa né kirkjuþingum, þar sem fullvíst er að þeim hefur oft skjátlast og þau hafa andmælt sjálfum sér, -  þá fæ ég ekki staðist þau ritningarrök sem ég hef vísað til. Og þar sem samviska mín er bundin í orði Guðs, get ég hvorki né vil afturkallað nokkuð, því að það er [hvorki] áhættulaust [né] heiðarlegt að breyta gegn samvisku sinni. (Úr bók Sigurjóns Á. Eyjólfssonar Guðfræði Marteins Lúthers)

Lúther telur sem sagt orð Guðs binda samvisku mannsins og hún réttlætist af trú. Lúther vegur þannig að valdi kaþólsku kirkjunnar meðal annars á grundvelli samviskunnar.

     Samviskan, eins og hún birtist hjá franska heimspekningum Descartes (1596-1650) er tengd skynseminni sem er öllum mönnum gefin:

 Nær virðist að álykta, að hæfileikinn til að vega og meta og greina rétt frá röngu, sem einn er réttilega nefndur brjóstvit eða skynsemi, sé af náttúrunni samur og jafn í öllum mönnum.

Það er svo á valdi hvers og eins að nota skynsemina á skynsamlegan hátt og það verða menn að eiga við sjálfa sig fyrst og fremst. Samviskan byggir, að minnsta kosti að hluta til, á hugsun í víðum skilningi. Viðfangsefni þeirrar hugsunar er af ákveðnum toga og beinist m.a. að grundvallar-spurningum  eins og Halldóru Gunnsteinsdóttur voru lagðar í munn hér framar. Þessar spurningar þurfa að fara saman og beinast að því hvað beri að gera til að lifa góðu lífi og  ekki síður hvers konar menn við viljum vera. Reglur um hvað beri að gera án ákalls til mannsins um að hann leiti í og noti eigin hugsun, en afsali eða fórni henni ekki á borði meintrar skyldu og blindrar hlýðni við reglur, getur leitt til þess að menn verða fyrst og fremst eða eingöngu viðfangsefni hver annars. Slíkt getur í besta falli orðið varasamt. Það vaknar spurning um hvort hin margræða samviska manna geti og eigi að gegna hér lykilhlutverki. Þetta hlutverk samviskunnar væri a.m.k. tvenns konar. Annars vegar okkar betri vitund, samsett úr mörgum þáttum og er til leiðsagnar,  hins vegar röddin sem kallar manninn til ábyrgðar á siðferði sínu og lífi.

     Hugtakið samviska virðist sem sé eitt og sama heitið með mismunandi merkingu og inntak, bæði í orði og verki. Guðbrandur Þorláksson biskup (1541-1627) víkur að þessu í bréfi til Jóns lögmanns rituðu 1579:

„Því að ég segi yður herra lögmann að stórlega steyta menn sig á því ef að sitt er dæmt á hverju ári, og hver veit hvað hann á um síðir að hafa. Skrifað lögmál er nytsamlegt í öllum málum. Því að samvizkurnar verða margar stundum sama manns “

Hér víkur biskupinn m.a. að breyskleikanum og hlutdrægninni sem oftlega koma við sögu á sama tíma og samviskan. Í þeim átökum sem orðið geta á milli ofangreindra þátta í lífi manna virðist samviskan ekki síst sækja gildi sitt og mátt til að stýra athöfnum í að mennirnir sem hana hafa rækti með sér dygðir. Hugrekki, hófsemi, réttlæti og viska, höfuðdygðir hinna fornu Grikkja, virðast ekki síst vænleg undirstaða þroskaðrar samvisku. Samviskan er einstaklingsbundin á þann hátt að einn getur ekki greint samvisku annars og maðurinn finnur til hennar þegar hún talar til hans. Það getur hún gert, ýmist hátt og snjallt eða á lægri nótunum, og menn geta látið sem þeir heyri ekki til hennar, að minnsta kosti um sinn.

     Nietzsche, sem útnefndi sjálfan sig á sinn kaldhæðnislega hátt „fyrsta siðleysingjann“, fjallaði talsvert um samviskuna og á þann hátt að erfitt er að líta framhjá hans skrifum. Enn erfiðara, raunar útilokað er þó að ætla að gera skörpum skrifum hans fullnægjandi skil. Aðferð Descartes sem  kannar málin á eigin forsendum og kemst að lokum að niðurstöðu:  „Ég hugsa þess vegna er ég til“ virðist skyld hinni skynsamlegu samviskuhugmynd Nietzsches.  Nietzsche spyr og svarar: „Hvað segir samviska þín? Þú skalt verða sá maður sem þú ert.“ Kallið hljómar og það er á valdi hvers og eins að bregðast við. Nietzsche heyrir og hlustar eftir sinni eigin rödd, hann vísar því til hennar og í látleysi orðanna felst sterk ögrun. Taki menn áskoruninni nálgast þeir veigamikinn kjarna í eigin lífi. Þeir láta reyna á sjálfa sig með einhverjum hætti, þeir finna hvað í þeim býr, nýta eigin forsendur og byggja orð sín og athafnir á þeim. Þannig getur innlegg hvers og eins hvar og hverjir sem þeir eru, til samfélags manna orðið nokkurs vert.

     Þrátt fyrir yfirlýsingar Nietzsches um eigið siðleysi hafnar hann hvorki siðferði né samvisku en hefur eigin skilning og túlkun á hvoru tveggja. Samviskubitið eða sektarkenndin, sem samborgararnir eða trúarbrögðin koma inn hjá manninum, er honum þyrnir í augum. Það er stutt í kaldhæðnina og gegn sektarkennd mælir hann með hvíld, nuddi, næringarríku fæði,  raflosti, einangrun og breyttu umhverfi. Þetta eru sömu ráð og amerískur doktor í læknavísindum gaf fórnarlömbum taugaveiklunar, aðallega móðursýki og síþreytu, sem doktorinn taldi stafa af hinum mikla hraða járnbrautaraldarinnar. Nietzsche fjallar á margvíslegan hátt um samviskuna og þó að kaldhæðnin sé ekki langt undan, er hún notuð sem aðferð en ekki höfnun.

     „Við erum og verðum það sem við hugsum“ sagði Sigurður Nordal í hugleiðingum um líf og dauða sem hann flutti í útvarp á fyrri hluta síðustu aldar. Hugsun, þar sem maðurinn virkjar alla sína eiginleika, s.s. tilfinningar, skynjun, ímyndunarafl, skynsemi og rökhugsun í hérvist sinni, er kjarninn í tilveru hans. Það að komast í samband við eigin huga og finna eigin rödd, raust samvisku sinnar er verkefni sem ekki verður leyst í eitt skipti fyrir öll. Þessi fullyrðing felur það þó ekki í sér að útilokað sé að komast að niðurstöðu í einstökum málum sem vissulega er mikilvægt og mögulegt heldur er vísað til þess að veröldin er og verður okkur í vissum skilningi alltaf ný.

    Togstreita og óvissa eru hluti af tilveru mannsins. Þessar kenndir, svo óþægilegar sem þær kunna að vera, eru jafnframt drifkraftur í viðleitni okkar við að fóta okkur í veruleikanum. Til að finna eigin rödd virðist ekki síst nauðsyn á þeirri fornu höfuðdygð, hugrekki. Að geta synt gegn straumi og leitað vísindanna í sjálfum sér og í hinni miklu bók heimsins, eins og Descartes orðaði það, er manninum mikilvægt.  Það að þora að vita krefst ekki minna hugrekkis en það að þora að vita ekki.  Umræður um samviskuna geta verið mikilvægar og skýrt nokkuð hvað í hugtakinu felst en skýrustu hugmyndina fær hver og einn með því að efla aðgengi að eigin huga. Öllum er  okkur mikilvægt að hlusta eftir hinni siðferðilegu, vitsmunatengdu samvisku sem hér hefur aðeins verið lýst og sýnt nokkuð traust. Þessi samviska er mannsins sjálfs, hvaða hlutverki sem hann gegnir, hann á hana við sjálfan sig og hún er tengd meðvitundinni. Manninum er mikilvægt að taka áskorun samviskunnar, eins og Nietzsche skynjaði hana og verða sá maður sem hann er. Taki hann áskoruninni nálgast hann kjarna í eigin lífi sem getur verið honum grunnur að skynjun og sköpun í störfum sínum.

    Samfélögum manna er nauðsyn að vera borin uppi af frjálsum einstaklingum sem hafa óbundnar hendur og hug til að efla eigin hag og annarra. Hvert erindi samviskunnar er þar hlýtur að vera áleitin spurning.